“Тыл хоһууна” бырайыак салайааччыларын бөлөҕүнэн айар үлэтэ

“Айылгы” - өбүгэ үгэһин утумнуур үлэтэ

Дьылҕа Хаан ыйааҕынан хас биирдиибит олохпутун бэйэбит оҥостобут, салайынабыт. Ол эрээри, аныгы атааннаах-мөҥүөннээх, тус интэриэстэрин туһугар киирсэр араас хамсааһыннар кимэн киириилэрэ, биир кэм интернет куйаарыттан кутулла турар араас сүүрээн киһи-аймах олоҕун тутулугар дьайыыта баар суол. Маныаха ордук биһиги кэлэр көлүөнэ ыччаппыт ситэ илик уйулҕата, өйө-санаата оҕустарыан сөп. Биһиги, учууталлар Говорова Ангелина Николаевна, Бурнашева Анна Филаретовна, Молукова Сардана Степановна, Цыпандина Күннэй Николаевна, кэнчээри ыччаттарбыт инники олохторун санаан, кинилэр куттарын-сүрдэрин бөҕөргөтөр, өйдөрүн-санааларын сааһылыыр үлэ наада диэммит 2015 сыллаахха «Тыл хоһууна» диэн түмсүү тэринэн үлэлээн барбыппыт. Ол иннинэ “Төлкө” эр дьон түмсүүтүн кытта бииргэ үлэлэһэр этибит. “Төлкө” үлэтин Аллараа Бэстээххэ иилээн-саҕалаан, тэрийэн ыытар. Ол мээнэҕэ буолбатах. Аллараа Бэстээх - Мэҥэ Хаҥаласулууһун киинэ, айан – сырыы аартыга, элбэх омук дьүөрэлэһэн олорор, Дьокуускай куораты, илин эҥэри, саха сирин соҕуруу өттүн ситимниир бөһүөлэк. Аллараа Бэстээх өссө улаатар – тэнийэр кэскиллээх, ону тэҥэ араас култууралары кытта алтыһыы бара турар кэмигэр ыччаттарбытыгар төрөөбүт өбүгэбит үгэһин иҥэриигэ табыгастаах. Төрүт үгэстэн утумнаммыт тыа сирин олоҕун эттэринэн-хааннарынан билбит, кыра оҕо эрдэхтэриттэн от-мас үлэтигэр эриллибит, араас нэһилиэктэриттэн кэлэн олохсуйан үлэлээн – хамсаан олорор эр дьон мустаннар ааспыты анааран, кэлэр кэми кэрэһэлээн улууспут олоҕор – дьаһаҕар күүс – көмө буоларга санаммыттара. Бу түмсүүгэ хамнастаах үлэһит, анал идэлээх дьон да буолбаталлар, сахалыы толкуйу тута сылдьар дьон буоланнар, ханна да буоллаллар, төрүт үгэһи көхсүлэринэн бүтэйдии сэрэйэн суолталыыллар уонна харыстыыллар. Олох ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн, 2011 сылга түмсүүлэрин саха республикатын юстиция министерствотыгар регистрациялаан, юридическай сирэйдээх чөл олоҕу тарҕатар “Төлкө” общественнай тэрилтэ буолбуттара.

Кинилэри кытта ыкса сбээстээхтик үлэлээн, эдэр дьон төрүт култуураларын сүтэрбэккэ атын омуктары кытта бодоруһан, доҕордоһон олоруохтарын баҕарабыт уонна кинилэр кыахтаах өрүттэрин мындырдык туһанар ньымаҕа үөрэтиэхтээхпит. Ыччаттарбыт эт – сиин, сиэр – майгы, өй – санаа өттүнэн чөл, ыраас буолар баҕаларын күөдьүтэн, күннээҕи олох сиэригэр таба туттан килэрэллэригэр көмөлөһөр соруктаах араас хайысхалаах үлэлэри ыытабыт.

Педагогика систематыгар кыыһы кыыс, уолу уол курдук иитиигэ олус уустук проблемалар үөскээтилэр. Чыҥха атын өйдөбүл, сыһыан наада буолбуттарын олох бэйэтэ көрдөрөр. Онон ыччаты уһуйар үлэбитигэр, төрүт өбүгэлэрбит ньымаларыгар эргиллэн кэлэн туһанарбыт олус тоҕоостоох буолла. Биһиги оҕолорбутун «Төлкө» орто сүһүөх кылааска үөрэнэр уолаттар сайыҥҥы уһуйааннарыгар сырытыннардыбыт –Аллараа Бэстээх базатыгар. Уһуйааҥҥа: “Тыл иччитэ”, “Сарыал хамсаныы”, “Төрүт хамсааһын”, “Уус кыһата”, “Хапсаҕай үөрэҕэ”, “Хатарыллыы” үлэ барда. Дорхоон Дохсун “Тыл хоһууна” авторскай бырайыак уолаттарга тыл илбиһин уһугуннарар. 2012 сылтан сыл аайы улууска, республика5а күрэхтэри тэрийэр. Улууска биһиги, Балыктаах орто оскуолата бу бырайыагы ылынныбыт.Биһигини кытта “Арчы дьиэтин” методиһа А.Холмогорова сүрэҕинэн – быарынан уһуйаан үлэтин ис хоһоонугар үлэлэһэр.

• үөрэҕин наука хайысхаларыгар киллэрбит учуонайдар үлэлэрин кытта билсибиппит. “Айыы үөрэҕэ” саха ыччата аныгы олоххо суолун тобулунарыгар улахан көмөлөөх. Бу үөрэх айылҕаны кытта ыкса ситимнээх - киһитийии үөрэҕэ, сиэргэ-майгыга сирдиир уонна саха олоҕун бары эйгэтин хабар. Араас сиэр туом, ас – таҥас, оҥоһуктар, хамсаныы, олох эйгэтэ – ити барыта Айыы суолун тутуһарга аналлаахтар. Итилэр бары холбоһон саха быһыытын – майгытын, дьоҕурун үөскэтэллэр. Оҕолору төрүт үгэһинэн иитэр үлэбит хайысхатыгар методика быһыытынан туһанарбытыгар туһата олус элбэх.

Төрөөбүт тыл иччитин дьүөрэлээн биир ситимҥэ киллэрдэххэ оҕо эт-сиин, өй-санаа өттүнэн туруктаах буолар. Биир хайысхатынан саха биллиилээх поэттарын хоһооннорун нөҥүө оҕолорго төрөөбүт тыл сүмэтин иҥэрии буолар. Тыл уонна хамсаныы нөҥүө оҕо ийэ кутун иитэр, буор кутун бөҕөргөтөр, салгын кутун сайыннарар. Бу үөрэх олус дириҥ, киэҥ - биир сайын иһигэр ситиһэ охсубаккын, оҕо улаатан иһэр кэрдиистэринэн, кутугар –сүрүгэр сөп түбэһиннэрэн сайыннаран иһиэххэ сөп.

Бөлөҕүнэн айар үлэбит маннык хайысхалары ылынан үлэлээн эрэр:

Бурнашева Анна Филаретовна:

• 1-4 кылаастарга – 4 чаас “Чугдаарар чуорааннар”
• 5-7кылаастарга – 3 чаас “Тыл хоһууна”
• 8-9 кылаастарга – 2 чаас “Күөн күрэс”

Цыпандина Күннэйэ Николаевна:

- 1-4 кылаастарга– чаас “Саха фольклора”

- 6-9 кылаастарга– 2 чаас “Саха фольклора”

- 5, 7, 8 кылаастарга – 3 чаас “Саха Өрөспүүбүлэкэтин норуоттарын култуурата”

Молукова Сардана Степановна:

- 5,7,8 кылаастарга – 3 чаас “Олоҥхо тыла уонна суруйааччы тыла”

- 6,9кылаастарга – 2 чаас “Саха Өрөспүүбүлэкэтинноруоттарын култуурата”

Говорова Ангелина Николаевна:

- 7,9кылаастарга– 2 чаас “Дьөһөгөй”

- 7,9кылаастарга– 2 чаас “Аман өс”

• Олоҥхо муудараһын уонна тылын баайын туһунан өйдөтүүгэ уонна хомуска Цыпандина Күннэйэ Николаевна үлэлэһиэ.
• «Дьөһөгөй үөрэҕэ» диэн ааттаан уол оҕону айылҕаҕа, сылгыга, саха төрүт дьарыгар чугаһатар анал ньымалары үөрэтиэҕэ оскуола выпускнига, «Төлкө үөрэҕин туйгуна” ааты ылбыт Говоров Дьулустаан.
• “Хатарыллыы” - уол оҕону ыараханы тулуйарга, эти-сиини эрчийэргэ, өй-санаа өттүнэн күүстээх буоларга үөрэтиэҕэ оскуола выпускнига, «Төлкө үөрэҕин туйгуна” ааты ылбыт Желобцов Владимир.